Czym właściwie był chaos momentu transformacji, tradycyjnie – nie do końca słusznie – wyznaczanego datą wyborów przeprowadzonych 4 czerwca 1989 r.? Co się z niego wyłoniło? Jak definiowano wolność, społeczeństwo obywatelskie, demokrację, a jak to wszystko przetwarzał z entuzjazmem witany kapitalizm? Czy to była transformacja czy raczej wiele transformacji zachodzących w nierównym tempie: w polityce, w gospodarce, w ustroju, obyczajowości, a przede wszystkim w świadomości i mentalności Polek i Polaków. Przedstawiamy wybór książek o tamtych czasach. O tym jak transformacja odcisnęła się na codzienności, jak wpłynęła na sztukę, jak zmieniła przestrzeń publiczną, jak zachłysnęliśmy się kapitalizmem i jego urokami, a w końcu o jej cieniu, który towarzyszy nam do dzisiaj.

 

🛒 Można wybierać. 4 czerwca 1989, Aleksandra Boćkowska, Wydawnictwo Czarne, 2019

4 czerwca 1989 to przełomowa data na kartach historii Polski. Dzień pierwszych, częściowo wolnych wyborów parlamentarnych. Boćkowska snuje reporterską opowieść o tym niezwykłym wydarzeniu i jego społecznym anturażu. Opowiada o miesiącach tuż przed wyborami i po wyborach w kontekście życia codziennego Polaków. Opowiada o polityce, doświadczeniu zapaści gospodarczej, fatalnym zaopatrzeniu i o rosnących cenach. Zestawia je z codziennymi historiami i problemami, bo mimo, że trwała transformacja ustrojowa, to życie płynęło swoim rytmem.

 

 

🛒 Dzika rzecz. Polska muzyka i transformacja 1989-1993, Rafał Księżyk, Wydawnictwo Czarne, 2020

Wydarzenia polityczne zawsze wpływają na artystów i mocno odciskają się w sztuce. Przełom lat 80. i 90. to niezwykle ciekawy czas w historii polskiej muzyki. Społeczne nastroje oscylowały pomiędzy chaosem i niepewnością, a radością z wolności. Książka Rafała Księżyka przeprowadza nas przez pierwsze lata transformacji. Lata radosnej eksploracji możliwości nowego systemu. Księżyk opisuje biografie zespołów, festiwale i rave'y, pionierskie teledyski, legendarne audycje radiowe, początki hip-hopu, oświecony punk, legendarne kluby i koncerty.

 

 

🛒 Proteuszowe czasy. Rozpad państwowego systemu sztuki 1982-1993. Stan wojenny. Druga odwilż. Transformacja ustrojowa, Jakub Banasiak, Muzeum Sztuki Nowoczesnej i Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie, 2020

Artyści wizualni także zaobserwowali i uwiecznili w sztuce zmiany transformacyjne. Jakub Banasiak na podstawie szerokich źródeł archiwalnych pokazuje relacje pomiędzy polityką kulturalną państwa, instytucjami sztuki, krytyką artystyczną, rynkiem sztuki, sceną młodzieżową i podziemiem artystycznym w latach 80 XX wieku. Autor wychodzi poza utarte narracje na temat sztuki tamtych czasów i rysuje szerszy, bardziej zniuansowany obraz tego okresu.

 

 

🛒 1994, Mikołaj Długosz, Fundacja Bęc Zmiana, 2011

Rok 1994. Nasz oczy otworzyły się na Zachód i przepadliśmy. Na fotoalbum Długosza składają się zdjęcia packshotowe produktów wykonanych na potrzeby gazetek promocyjnych sieci hipermarketów Makro Cash&Carry w tytułowym roku. Album składa się z trzech części: fotografii produktów spożywczych, kosmetyków i przedmiotów codziennego użytku. Wszystkie wykonano na podobnym gładkim lub gradientowym tle, pozbawionym kontekstu. Długosz zbierając fotografie w formie albumu, nadał zdjęciom nowego kontekstu i wyniósł je do rangi sztuki. Pokazał przedmioty, które stały się fetyszami szalonych lat transformacji i turbo konsumpcjonizmu. To refleksja nad początkami polskiej, współczesnej kultury konsumpcyjnej.

 

 

🛒 Typopolo. Album typograficzno-fotograficzny, Fundacja Nowej Kultury Bęc Zmiana, 2014

TypoPolo to określenie amatorskiej typografii powstającej na potrzeby handlu i rzemiosła w Polsce w latach 90. XX wieku. Prymitywne reklamy, szyldy i napisy informacyjne stały się wizualnym odzwierciedleniem zmian ekonomicznych i politycznych w Polsce. Symbolem transformacji ustrojowej i przeprojektowania dotychczasowego otoczenia. Oprócz fotografii w albumie znajdziemy też projekty fontów i liter inspirowane typografią wernakularną, a zrealizowane przez profesjonalnych projektantów poszukujących inspiracji w TypoPolo.

 

🛒 Stadion X: miejsce, którego nie było, Redakcja: Joanna Warsza, Fundacja Bęc Zmiana i Korporacja Ha!art, 2009

Stadion Dziesięciolecia wybudowano w 1955 roku z gruzów po II Wojnie Światowej. Przez około 40 lat pełnił swoją funkcję miejsca rozgrywek sportowych. W latach 80tych podupadł i uznano, że nie opłaca się już go odbudowywać. W 1989 roku zaczął działać jako targowisko, żeby w końcu zupełnie zniknąć w 2008 roku. Książka napisana pod redakcją Joanny Warszy opowiada o ostatnich dwudziestu latach obiektu. Od momentu, kiedy popadł w ruinę, ale został reanimowany przez handlarzy i kupców, którzy stworzyli zeń największy bazar w Europie – Jarmark Europa. Książka składa się z wyboru tekstów, a wśród autorów są m.in. Grzegorz Piątek, Claire Bishop, Anda Rottenberg, Warren Niesłuchowski i Ngô Văn Tưởng. Ich historie tworzą mozaikę tego miejsca, które jednocześnie jest widowiskową ruiną, dzikim lasem, królestwem tymczasowości i tanich zakupów, miejscem pracy archeologów i botaników, miasteczkiem wietnamskim, zjawiskiem akustycznym, perłą architektury czy źródłem legend miejskich.

 

 

🛒 Obrazy wychodzą na ulice, Łukasz Zaremba, Fundacja Bęc Zmiana, 2019

Łukasz Zaremba wyróżnia i bada trzy dzielące Polskę po roku 1989 spory o obrazy: wokół komunistycznych pomników na początku lat 90., sztuki krytycznej około roku 2000 oraz, w ostatnich latach, o estetykę polskich miast. Jego zdaniem III RP zabrakło „obrazu założycielskiego”, czyli wyraźnej dekomunizacji przestrzeni publicznej. Zaremba w swojej książce mówi o złożoności i wielości nowych obrazów w przestrzeni: o pomnikach, bilbordach, ulotkach, reklamach. Przygląda się obrazom wokół których dzieje się dużo, które są kontrowersyjne i wywołują konflikty.  

 

 

🛒 Cięcia. Mówiona historia transformacji, Joanna Wawrzyniak, Aleksandra Leyk, Krytyka Polityczna, 2019

O tym jak wyglądała sytuacja na rynku pracy w czasach transformacji w swoim reportażu opowiadają Joanna Wawrzyniak i Aleksandra Leyk. Właściwie można porównać, że transformacja była niczym walec burzący dotychczasowy zastany porządek, prowadząc do bezrobocia i dramatów wielu polskich rodzin. Na reportaż składają się relacje pracowników i pracownic sprywatyzowanych zakładów, których sytuacja dotknęła bezpośrednio. Z ich opowieści można wytyczyć dwa sposoby myślenia o transformacji. Jako o konieczności, która przyniosła postęp, nowoczesność, wzrost płac i rozwój, a z drugiej strony cięcia oznaczające bezrobocie, wyścig szczurów, osłabienie relacji między pracownikami oraz niepewność jutra i żal.

 

 

🛒 Ostre cięcie. Jak niszczono polską kolej, Karol Trammer, Krytyka Polityczna, 2019

To książka o konsekwencjach decyzji podejmowanych przez kolejne rządy i zarządy kolei po roku 1989 w Polsce. U schyłku okresu PRL infrastruktura kolejowa została zaniedbana. Po transformacji nie było środków na remonty, więc sukcesywnie zamykano kolejne połączenia, co doprowadziło do odcięcia mieszkańców małych wsi, boomu motoryzacyjnego oraz jeszcze większego podupadku kolei. Trammer w prosty sposób wyjaśnia polityczne mechanizmy, przyczyny i ich następstwa, które doprowadziły kolej do zapaści. 

 

 

🛒 Reprywatyzując Polskę. Historia wielkiego przekrętu, Beata Siemieniako, Krytyka Polityczna, 2017

Polska jako jeden z niewielu krajów postkomunistycznych, nie wprowadziła ustawy reprywatyzacyjnej, która mogłaby zaprowadzić porządek wobec praw do zwrotu majątku znacjonalizowanych nieruchomości po II Wojnie Światowej. Problem odbił się czkawką w latach 90, kiedy przedwojenni właściciele i ich rodziny zażądali zwrotu utraconego majątku i naprawy krzywd. Książka Beaty Siemieniako opisuje tę zawiłość z wielu punktów widzenia. Od metod na przejęcie kamienic i ich czyszczenia z lokatorów, przez opisanie zasad nacjonalizacji i prywatyzacji majątków, po własne pomysły na uporządkowanie statutu nieruchomości na podstawie aktualnego prawa.